Tryb reaktywny - jak to działa?

Dziś skupimy się na tym jak to się dzieje, że czasem nasze psy zachowują się jakby ogłuchły i oślepły. A żeby to zrozumieć, dowiemy się jak działa najbardziej fenomenalny organ, jaki stworzyła natura: mózg.

Na potrzeby tego posta przyjmiemy kilka uproszczeń dotyczących budowy i działania mózgu, bez których wszyscy moglibyśmy się poczuć nieco przytłoczeni. Dlatego z góry przepraszam weterynarzy, a także neurobiologów, neurologów, internistów, pediatrów i w ogóle wszystkich, którzy tymi uproszczeniami mogą się poczuć dotknięci. A całą resztę zapraszam do czytania, bo obiecuję, że będzie jasno i prosto.

No więc, żeby dokładnie wytłumaczyć Ci dlaczego Twój pies czasem "ślepnie i głuchnie" i nie reaguje zupełnie na nic co robisz, a najmniej na Twoje przywołanie, muszę zacząć właśnie od... mózgu. Oto on:

W rzeczywistości nie jest taki kolorowy, tylko szary i galaretowaty. Mogłabym Ci go nawet pokazać, bo mam akurat takie zdjęcie, ale myślę, że nie chciałbyś. A ponieważ ja chcę, żebyś czytał dalej, to dajmy spokój.

Musisz wiedzieć, że pewne struktury mózgu są ewolucyjnie starsze, a inne młodsze. Generalna zasada jest taka, że mózg ewaluował od wewnątrz na zewnątrz. Można sobie wyobrazić, że nowe wynalazki Matki Ewolucji wyrastały na starych, tak jak nowe miasta wyrastają często na gruzach poprzednich. Czyli im coś bardziej w środku mózgu, tym jest to starsza ewolucyjnie struktura. Zaraz się dowiesz dlaczego to ważne.

Nie będę Cię zamęczać tym co jest na rysunku mózgu, ale podam Ci najważniejsze nazwy, bo za chwilę się nimi posłużymy. Najstarszą częścią mózgu, którą widać na obrazku jest pień mózgu. To białe. To tędy dochodzą do mózgu wszystkie wiązki nerwowe. I to na tym ewolucja zaczęła budować kolejne funkcje.

KORA MÓZGOWA, czyli ta pofałdowana część na samej górze, która sprawia, że mózg jest podobny do orzecha włoskiego, jest najbardziej "zewnętrzną strukturą mózgu i jest ewolucyjnie najmłodsza. Odpowiada za logiczne myślenie, kojarzenie, analizę, syntezę, świadomą komunikację. Ludzie mają jej dużo, ale psy również ją mają i to całkiem sporo. Dzięki niej mogą analizować informacje i wyciągać wnioski, planować działania i postępować zgodnie z planem, a także komunikować się z otoczeniem, w tym z Tobą. Ameba jej nie ma i nie może. Ryba też. Nawet waran z Komodo jej nie ma, choć jest duży. Dlatego zarówno rybę jak i warana oraz amebę bardzo trudno wyuczyć komendy siad. A Twój pies ją zapewne świetnie przyswoił.

Dziś kora mózgowa będzie jednym z bohaterów posta. A drugim będzie UKŁAD LIMBICZNY.
Ten termin został zapożyczony ze struktur ludzkiego mózgu. Nie jest to jedna struktura, tylko ich zespół.  Na obrazku symbolizuje go różowy obrys, z różnymi kolorowymi kółeczkami (pomarańczowe: wzgórze, zielone: szyszynka, różowe: jądro podwzgórza, żółte: ciało migdałowate - odpowiedzialne za strach, a fioletowy ślimak to hipokamp - bardzo ważny, bo odpowiedzialny za wiele emocji). Układ limbiczny jest więc bardzo skomplikowany. Za co odpowiada? Za wiele rzeczy, ale dla nas najważniejsze jest, że bierze udział w regulacji zachowań emocjonalnych oraz stanów emocjonalnych. Odpowiada także za WĘCH (dlatego najsilniejsze emocjonalnie skojarzenia, to są właśnie skojarzenia węchowe).

Nawiasem mówiąc, naukowcy są skłonni przyznać, że pies odczuwa 8 stanów emocjonalnych i bardzo wiele ich kombinacji: zaskoczenie, oczekiwanie, strach, złość, radość, smutek, wstręt, miłość. Będzie o tym osobny post, bo to ma ogromne konsekwencje, na przykład w zjadaniu domu, kiedy emocja "oczekiwanie" bardzo przybiera na sile. Co wcale nie musi być związane z czasem oczekiwania.

Mamy więc dwa układy, które są jak dwie strony MOCY w Gwiezdnych Wojnach: 
1. Korę mózgową - odpowiadającą za świadome myślenie i planowane działanie oraz świadomą komunikację
2. Układ limbiczny - odpowiadający za emocje  i niektóre schematy zachowań, w tym ważny dla nas schemat "flight-fight", o którym napiszę osobny post (o układzie limbicznym usłyszysz też przy okazji agresji, fiksacji, zachowań lękowych i zespołu zamknięcia).
Oczywiście w mózgu jest więcej struktur, ale obiecałam Ci uproszczenia, więc skupimy się na tych dwóch (choć zaraz będę musiała użyć jeszcze kilku nowych słów).

A teraz najważniejsze: jak to wszystko współpracuje? W wielkim uproszczeniu możesz sobie wyobrazić, że cała ta wielka maszyna, działa jak komputer. Przy czym starsze (głębsze) struktury, bliżej rdzenia, zawsze mają priorytet przed młodszymi. Jeśli odbywa się w nich intensywne przetwarzanie, mogą wywłaszczyć (czyli przejąć na własność) całą moc i nic już nie zostaje dla struktur młodszych. Trudne? To popatrz:

Jest z tym trochę tak, jak z karcianą grą w "WOJNĘ". Najstarsza karta "kryje" wszystkie pozostałe:
1. Pień mózgu.  Bardzo stara struktura. Nawet ryby mają coś w tym rodzaju. Odpowiada za najbardziej podstawowe odruchy, jak reakcja źrenic na światło, reakcja na ból, czucie w całym ciele, podstawowe funkcje: regulacja temperatury, oddychanie, praca serca, metabolizm. Słyszałeś o śmierci pnia mózgu, która jest uznawana za śmierć człowieka? Bo jeśli pień mózgu nie działa, to na pewno nie działają też struktury młodsze. Jeśli tu coś się dzieje, to cała reszta się zwyczajnie wyłącza. Na przykład kiedy urwało komuś nogę (przepraszam, wiem że to dość szokujące), to ten ktoś nie będzie rozwiązywał całek i różniczek. Nie będzie nawet do końca wiedział w jakiej pozycji się znajduje. Cała działalność mózgu skupiona jest wtedy w pniu: na oddechu, podtrzymaniu akcji serca itp. A ten ktoś czuje taki ból, że nawet nie może poczuć nic więcej - ani miłości, ani nienawiści, ani smutku.
2. Jeśli jednak w pniu mózgu jest OK to idziemy dalej. A dalej mamy móżdżek odpowiedzialny za pozycję ciała i ruch. Kiedy nie dzieje nam się jakaś wielka krzywda (pień mózgu) to zwykle zdajemy sobie sprawę z położenia naszego ciała i jego motoryki. A co jeśli tu coś nie gra? Proszę bardzo. Spróbuj równocześnie mówić Inwokację z Pana Tadeusza i nawlec nitkę na igłę o bardzo małym oczku. Móżdżek w tej sytuacji blokuje resztę mózgu do czasu rozwiązania problemu. I "sorry Gregory": albo recytujesz wiersz, albo nawlekasz, ale nie na raz. Albo inny przykład. Może masz tak, że jak wykonujesz bardzo skomplikowane ruchy, na przykład tańczysz, to wysuwasz czubek języka? I choćbyś nie wiem jak się starał nie wysuwać, to w chwili kiedy dojdzie do jakiejś MEGA akrobacji, wysuniesz. Bo myślenie, wola, chciejstwo, zdrowy rozsądek i świadomość głupiego wyglądy się wyłącza, razem z całą kora mózgową! Jeśli jednak akurat nie nawlekasz igły, nie tańczysz, nie masz zaburzeń równowagi, nie upadasz ani w żaden inny sposób nie przekazujesz całej mocy do móżdżku, Twój mózg dopuści do głosu kolejny obszar:
3. Układ limbiczny. Odpowiedzialny za uczucia. Strach, gniew, miłość, ekscytację i inne. I podobnie jak wcześniej: jeśli uczucia są bardzo silne, mózg nie pozwoli na pracę młodszych struktur, czyli kory mózgowej. Wywłaszczy wszystko, "odetnie", nie dopuści do głosu. W panicznym lęku nikt nie pamięta tabliczki mnożenia. Nie można skorzystać z niczego, co zostało wyuczone, bo to siedzi w korze mózgowej, a ta jest odcięta. I nie ma do tego dostępu. Z naszymi psami jest identycznie. ZAPAMIĘTAJ: kiedy układ limbiczny przejmuje kontrole pies nie korzysta z żadnych umiejętności wyuczonych.
4. Dopiero jak uczucia są na normalnym poziomie kora mózgowa może pracować. Zwierzę (i człowiek) odzyskuje zdolność świadomego kierowanie postępowaniem, ma pełny kontakt z otoczeniem i zdolność do komunikacji.

Ważne?
BARDZO!

Bo dzięki temu możemy sobie wyobrazić, że mózg (nasz i psi też), o ile nie dzieje się coś bardzo krytycznego, może działać w dwóch trybach:
1. Tryb pełnego kontaktu z otoczeniem - kiedy kora mózgowa odpowiedzialna za myślenie jest włączona,
2. Tryb reaktywny - kiedy układ limbiczny działa na pełnych obrotach, a kora mózgowa się wyłącza. Pies w tym trybie ma bardzo ograniczony (lub żaden) kontakt z otoczeniem, często widzenie tunelowe, ograniczoną (lub żadną) zdolność samokontroli i kierowania swoim postępowaniem.

Przejście między jednym trybem a drugim będziemy nazywać progiem wejścia w tryb reaktywny. To przejście dzieje się tak szybko, że możemy przyjąć, że nie jest ono płynne tylko binarne. A więc jesteś (lub Twój pies jest) w jednym albo drugim trybie. Bez stanów pośrednich. A kiedy pies przechodzi w tryb reaktywny to:

ŚLEPNIE I GŁUCHNIE

Po przejściu w tryb reaktywny, myślenie się wyłącza. Kora mózgowa jest nieaktywna. Pies nie reaguje na komendy. Nie rozumie co do niego mówisz. Nawet Cię nie rozpoznaje. Jeśli staniesz na jego linii wzroku wychyli się, jakbyś mu nie przeszkadzał i dalej będzie kontynuował działanie (np. obserwację sarny). Albo cię ugryzie (jeśli to będzie agresja) - nawet jeśli to Twój własny pies. Albo skamienieje i nie rozpozna Twojego głosu ani niczego (jeśli to będzie lęk). Albo zacznie uciekać i go nie zawołasz ani nie uspokoisz. Generalnie przestaniesz dla niego istnieć, tak jak cała reszta świata. Istnieć będzie tylko źródło emocji (na przykład piłeczka, sarna, wróg).
  
A co wprawia psa w tryb reaktywny? No właśnie! EMOCJE. Bo tryb reaktywny włącza się wtedy, kiedy emocje są tak duże, że UKŁAD LIMBICZNY wywłaszcza całą moc i sygnał przestaje docierać do kory mózgowej.  

Pamiętasz jeszcze post z poprzedniej środy, o INSTYNKCIE? jak nie to możesz go sobie przeczytać tu: Instynkt - czy to się da wyłączyć? . W tryb reaktywny wprawia psa faza druga SPEŁNIAJĄCA zachowań instynktownych. Jakie to są? To na przykład kopulacja (lub tuż przed kopulacją) przy zachowaniach seksualnych, to pościg za ofiarą w sekwencji łownej, to obrona potomstwa w chwili zagrożenia jego życia, obrona terytorium albo zasobów. Przypomnij sobie zachowania instynktowne (przeczytaj zakończenie postu: Instynkt - czy to się da wyłączyć?), jest ich siedem i każde ma fazę spełniającą.

Dlatego praca nad pełną, świadomą kontrolą psa polega na:
1. Rozpoznawaniu progu przejścia w tryb reaktywny, zarówno w silnych emocjach, czyli np. przejścia ze złości w agresję czy ze strachu w panikę, jak i we wszystkich zachowaniach instynktownych, oraz umiejętności kontroli nad psem ZANIM do tego dojdzie.
2. Ćwiczeniach z psiej samokontroli, które przesuwają próg wejścia w tryb reaktywny, tak żeby pies nigdy do niego nie docierał.

Pamiętasz jak w pierwszym poście opowiedziałam historię o tym jak odwołałam Boni z pościgu za sarnami (zobacz post: Ja cię wołam, a ty... nie wracasz!)? To było możliwe nie dlatego, że zapanowałam nad zachowaniem spełniającym, ale dlatego, że bardzo wiele lat pracowałam z nią nad przesunięciem progu wejścia w tryb reaktywny. I o ile na początku naszej pracy każda pogoń była zachowaniem spełniającym, w czasie którego Boni ślepła i głuchła, tak po dwóch latach przestała być. I teraz Boni ma przez cały czas świadomy kontakt ze światem - słyszy jak ją wołam i rozumie komendy. Dlatego teraz jestem w 100% pewna, że mogę odwołać moją suczkę z polowania.
Co zaś do Balta - jego nie kręcą ani sarny, ani zające, ani żadne polowanie. Mój chłopiec uwielbia zabawę z małymi psami (buldożek francuski czy amstafik, najlepiej czarny, to dla niego ideał przyjaciela. Uwielbia je i zrobi wszystko, żeby zaprosić je do kontaktu). I to właśnie ta zabawa jest jedynym bodźcem, który potrafi tak go nakręcić, że traci kontakt ze światem, wpadając w tryb reaktywny. W postach poświęconych zabawie, pokażę Ci jak to wygląda. I opowiem jak z nim pracujemy.

I tu jeszcze dwa słowa o Tobie. TAK, O TOBIE. O człowieku...
Wiesz czemu jak się wkurzysz to się jąkasz? Czemu celne riposty przychodzą Ci do głowy po czasie? I czemu w systemie prawnym istnieją takie terminy jak "poczytalność" albo "zbrodnia w afekcie"? To wszystko się dzieje dlatego, że Ty też masz układ limbiczny.

 A skoro tak, to i Twój mózg też może działać w dwóch trybach, jak szalki wagi: im wyższe emocje tym mniejsza "poczytalność".
Zbrodnie w takich emocjach, że człowiek nie wie co czyni, są nazywane "zbrodnią w afekcie". Sądy na całym świecie uznają, że system limbiczny człowieka może tak "wywłaszczyć" korę mózgową, że człowiek nie rozumie znaczenia swoich własnych czynów, choć te są przerażające. Te zbrodnie, w stanie ograniczonej poczytalności, lub jej braku, są obarczone znacznie mniejszą karą (lub nawet żadną). Istnieją też takie popędy, którym ciężko się przeciwstawić. Bo i my podlegamy instynktom. Też mamy fazy spełniające, a potem żyjemy z ich konsekwencjami, dobrymi albo złymi.
Kiedy się wkurzymy "zapominamy języka w gębie". Kiedy jesteśmy wzruszeni, odbiera nam mowę. Zakochani, zapominamy PINu do własnej karty kredytowej, nie umiemy dodać ceny szampana do ceny truskawek (i nie szkodzi, bo przecież wszystko nam jedno jeśli to ją/jego uszczęśliwi) i robimy głupie błędy za kierownicą. Szczęśliwi, źle szacujemy ryzyko. Bo nasz układ limbiczny ma wielką władzę i może całkowicie zablokować korę mózgową. Więc nie wińmy psów. Mamy tak samo! Obrazowo można to przedstawić tak:

Dlatego, żeby dopuścić korę mózgową do głosu, trzeba obniżyć poziom emocji. U ludzi i u psów też. Kiedy pies jest zdenerwowany albo zalękniony, krzyk lub szarpnięcie smyczą może zadziałać jak wyzwalacz i uruchomić układ limbiczny. Efekt będzie odwrotny od spodziewanego: pies wpadnie w agresję i pozostanie ślepy na Twoje poczynania. Dużo lepiej zadziała uspokajanie lub odwrócenie uwagi. No i trzeba pamiętać, że pies czuje i słyszy twoje emocje - więc zanim zaczniesz go uspokajać, najpierw sam musisz być spokojny (więcej o tym przeczytasz w poście MOWA CIAŁA - co jest ważniejsze, głowa czy ogon? ).

Praca nad podwyższeniem progu reaktywnego u psa jest bardzo trudna. Żeby to zrozumieć, znów wyobraź sobie siebie. I coś czego się boisz najbardziej na świecie. No nie wiem... Pająki sobie wyobraź, wielką kupę pająków krzyżaków, albo czarnych wdów, które ktoś rozsypał na ławie w Twoim salonie. Albo węże w ciemnej, ciasnej trumnie pod ziemią, w której niechcący zakopali Cię żywcem... Albo most ze szklaną podłogą wysoko nad przepaścią, na który nagle zostałeś teleportowany wbrew woli... Brrrr! Okropne, no nie?! Na samą myśl robi się trochę słabo! I teraz wyobraź sobie pracę, którą musisz wykonać żeby nie wpaść w panikę kiedy staniesz twarzą w twarz z tym swoim lękiem. Jak dużo trzeba wysiłku, żeby nie pozwolić wyłączyć kory mózgowej i nie uciec z wrzaskiem.

I to właśnie dzieje się z psami, kiedy zaczynamy przesuwać ich próg wejścia w tryb reaktywny. Muszą stanąć twarzą w twarz ze swoimi największymi emocjami i nie pozwolić się nimi zawładnąć. Wykonują tytaniczną pracę! I robią to dla Ciebie. Wyobrażasz sobie taką miłość, żeby dla niej zrezygnować z euforii jaką dają najmocniejsze dragi czy super orgazm? Żeby zrezygnować z ucieczki, kiedy się czuje paniczny lęk? Żeby nie próbować zabić kiedy się jest zaślepionym z wściekłości? A one, nasze psy, to dla nas robią!
Więc jeśli Twój pies nie zabił, choć zamierzał, jeśli nie uciekł i nie schował się przed burzą, nie pogonił za sarną w las, nie zeżarł mieszkania czekając na Ciebie (wróć do początku postu - czekanie jest jedną z EMOCJI! Kiedy się bardzo nasila, może szukać ujścia, a pies nie będzie panował nas swoimi czynami. Bo układ limbiczny przejmie władzę. Zeżarcie mieszkania kiedy pies czeka jest zbrodnią w afekcie. Każdy sąd psa uniewinni. Ty też powinieneś!), jeśli nie zrobił tego wszystkiego, to tylko dlatego, że bardzo, ale to BARDZO Cię kocha. I dla Ciebie walczy nawet z samym sobą. Czy to nie zasługuje na WIELKIEGO CAŁUSA W NOSEK?

PS. Podobał Ci się ten post? A może masz jakieś myśli, którymi chciałbyś się podzielić? Jeśli tak, proszę zostaw reakcję lub komentarz pod postem. Dla autora nie ma nic gorszego niż milczenie Czytelnika. Bo skąd wtedy mam wiedzieć czy to co robię ma sens...
A jeśli chcesz udostępnić post znajomym w mediach społecznościowych, możesz top łatwo zrobić klikając na ikonkę w prawym górnym rogu ekrany, lub poniżej, która wygląda tak: